Door doofheid gekweld bezegelde Beethoven zijn toekomst als baanbrekend componist. Pianowerken uit 1802 getuigen van zijn ontwakende revolutionaire geest. Fortepianist Andreas Staier geeft de werken van Beethoven hun oorspronkelijke sprankeling en onontkoombare voorwaartse drang terug. “Het is muziek die tegelijkertijd geïmproviseerd en geconstrueerd is.”
Tekst: Mark van de Voort
Een moment van uiterste wanhoop. Ook een geniaal componist als Ludwig van Beethoven worstelde met de onvoorspelbaarheid van het leven. Aangewakkerd door zijn toenemende doofheid schreef de net-dertiger een aangrijpend, door twijfels gedreven document. Een onthullend schrijven aan zijn broers Carl en Johann, dat nu bekendstaat als het Heiligenstädter Testament (1802). In de brief rept Beethoven onder meer over zijn grote eenzaamheid en zelfmoordgedachten. Beethoven zou de brief nooit op de post doen, maar hij borg hem wel veilig op. Na zijn dood kwam de brief boven water. Die wierp ineens nieuw licht op de baanbrekende werken die hij rond 1802 schreef.
Andreas Staier gefascineerd door Beethoven
De Duitse fortepianist Andreas Staier is gefascineerd door deze periode, waarin Beethoven zijn artistieke koers definitief bezegelt. Op ‘Ein neuer Weg’, zijn nieuwste cd, koppelt Staier de Zestiende tot en met Achttiende pianosonate (Opus 31) aan twee sets van pianovariaties, waaronder de Eroica Variaties. Louter pianowerken die in de cruciale periode 1801-1802 zijn ontstaan. Op een prachtig klinkende Weense fortepiano uit 1810 verleent Staier deze werken hun oorspronkelijke sprankeling en onontkoombare voorwaartse drang, een fortepiano die aan Staier beschikbaar is gesteld door de Enschedese pianorestaurateur Edwin Beunk. “Een geweldige verzamelaar. We kennen elkaar al dertig jaar. Zonder hem kom ik echt in de problemen”, benadrukt Staier.
Gewaagde vormen
In de pianowerken van rond 1802 zet Beethoven zich zelfverzekerd af tegen de klassieke traditie van voorgangers Mozart en Haydn. In dezelfde periode dat hij zijn testament schrijft, laat hij de bevriende Tsjechische violist Wenzel Krumpholz weten dat hij niet tevreden is met zijn werk tot nu toe en dat hij een ‘nieuw pad’ voor zich ziet. Staier begrijpt Beethovens gedachtegang.
“Door zijn verslechterende gehoor zag hij zijn carrière als rondreizend solopianist stranden. Daar haalde Beethoven toch het grootste deel van zijn inkomen uit. Hij heeft zelfs overwogen om naar Londen te verhuizen, omdat collega Haydn daar flink wat geld had verdiend. Bevreesd door zijn doofheid voelde dat voor Beethoven aan als een zinloze onderneming. Die isolatie moet verschrikkelijk zijn geweest voor een nog jonge musicus. Beethoven trok zich terug en stortte zich op dat wat hij het beste kon: componeren. Deze situatie leverde een ultiem moment van zelfreflectie op: wat heb ik tot nu toe gemaakt en was het de meest persoonlijke muziek die ik had kunnen schrijven?”
Nieuwe weg als componist
De nieuwe weg die Beethoven als componist wilde bewandelen, is goed terug te horen in de drie pianosonates van Opus 31. “In zijn memoires wees Beethoven-leerling Carl Czerny al op het belang van deze sonates. Hoor je in zijn vroegste sonates nog invloeden van de late Haydn en Mozart, vanaf Opus 31 kiest Beethoven voor nieuwe, gewaagde vormen”, legt Staier uit. Beethoven speelde als nooit tevoren met het thematisch materiaal van zijn pianosonates. “Bij aanvang van een sonate worden thema’s soms pas na enkele maten geïntroduceerd. Luister bijvoorbeeld naar de langzame, mysterieuze introductie van het Largo bij aanvang van de Zeventiende sonate, ‘De Storm’. Het is alsof er een deur opengaat, hoogst ongewoon voor die tijd. De muziek krijgt een bijna geïmproviseerd gevoel. Muziek die tegelijkertijd geïmproviseerd en geconstrueerd is.”
Beethoven speelt in deze pianowerken op onovertroffen wijze met harmonie, tijd en structuur, waarbij de muzikale symmetrie van de klassieke traditie langzaam wordt losgelaten. Een vrijere, expressieve klanktaal doemt op, waaruit Beethoven nog jarenlang kan putten.
Lees het gehele artikel in Luister-749.
