Gustav Mahler was naast componist en dirigent ook een Joodse man die leefde in een tijd dat het antisemitisme in Oostenrijk wijdverbreid was. Mahler had daar zeker last van, al ging hij ‘vrijwel nooit de confrontatie aan, maar was bij antisemitische laster passief. Hij liet een antisemitische storm liever overwaaien.’ Aldus Chaim den Herder in zijn in 2023 verschenen boek Gustav Mahler – De Joodse vreemdeling. Hoewel Mahler het antisemitisme oversteeg door zijn succes als dirigent en componist, had hij gedurende zijn leven. Ondertussen voelde hij zich nergens werkelijk thuis. ‘Ik ben in drie opzichten een vreemdeling: als Bohemer in Oostenrijk, als Oostenrijker in Duitsland en als Jood in de hele wereld. Overal een indringer, nergens gewenst’, zo luidt een beroemde, via Mahlers vrouw overgedragen uitspraak die Den herder als motto voor zijn boek gebruikt.
Hamvragen
Gustav Mahler – De Joodse vreemdeling is geen volledige biografie het is meer een serie bespiegelingen over het leven van Mahler waarbij zijn Joodse achtergrond centraal staat. ‘Het is geen systematische en wetenschappelijke weergave van Mahlers leven. De onderwerpen zijn relatief subjectief en gerelateerd aan een zekere Joodse relevantie’, aldus de auteur. In het slothoofdstuk geeft hij antwoord op de twee hamvragen in het boek: Hoe Joods was Mahler eigenlijk? en Hoe Joods is zijn muziek?
Jeugd
Over Joodse thema’s in het werk van Mahler is al veel geschreven, maar Den Herder staat op het standpunt dat het Joodse in Mahlers werk alomtegenwoordig is, ‘impliciet’. Dat standpunt vloeit logisch voort uit zijn betoog dat Mahler in zijn jeugd weliswaar liberaal, maar toch zeer Joods werd opgevoed in het Duitse Iglau waar hij zijn briet mila (de rituele Joodse besnijdenis0 en zijn bar mitswa onderging. Eenmaal in Wenen was Mahler geen praktiserend Jood, maar zich om meerdere redenen doorlopend bewust van zijn afkomst. ‘Wellicht hoopte Mahler dat door op te gaan in de overheersend niet-Joodse culturele en religieuze meerderheid zijn joods-zijn geen rol van betekenis meer zou spelen. Hij probeerde op die manier te bereiken dat hij niet als een ‘ander’ of als een ‘vreemdeling’ zou worden beschouwd. Dit bleek een illusie, zoals uitvoerig beschreven’, aldus Den Herder.
Ander beeld
Den Herder brengt geen nieuwe, tot op heden onbekende zaken over Mahler en zijn leven boven tafel, maar door de nadruk te leggen op het Joodse perspectief ontstaat uiteindelijk wel degelijk een ander, rijker beeld van Mahler dat het luisteren naar zijn werk, dat tijdens het Mahler Festival van 9 tot en met 18 mei uitvoerig te horen is, zeker een extra dimensie geeft.
Chaim den Heijer Gustav Mahler – De Joodse vreemdeling
Uitgeverij Amphora Books, 2023
ISBN 9789064461798
